Ga kijken in kerk van dominee die overal uit werd gegooid

COLUMN - De Raad van Kerken Schiedam organiseert dit jaar kort vóór de dodenherdenking een speciale dienst in de nabije Nederlands Gereformeerde Kerk op Westvest 30. Aanvang: 19.00 uur. Na afloop kunnen de bezoekers dan op hun gemak naar de Plantage wandelen voor de gebruikelijke plechtigheden en de twee minuten stilte.

Het gaat natuurlijk om de slachtoffers van oorlog en geweld op de vierde mei maar ik wil hier toch een ander punt aan de orde stellen: dankzij deze speciale dienst krijgen alle Schiedammers de gelegenheid een heel bijzonder kerkgebouw van binnen te bekijken. Er passen veel meer mensen in dan je zou denken als je er langs wandelt en het interieur is zeer sfeervol. Bovendien is het de kerk van een heel uitzonderlijke man: ds. Cornelis Vonk.

Dat was geen doorsnee zielenherder, die zich tevreden stelde met cathechisatie, preken en het vertroosten van de gemeente. Voor de Tweede Wereldoorlog was hij in de gereformeerde kerken door zijn brochures – onder meer over de interpretatie van bijbelboeken – al een bekende figuur. Zijn woorden vielen niet overal in goede aarde, want in 1936 had hij al een berisping van de synode – het landelijk hoofdbestuur van de gereformeerde kerken – te pakken. Als je Vonk zó benaderde, deed hij er nog een schepje bovenop. Hij had een messcherpe geest en liet zich niet remmen als hij dacht op weg te zijn naar de waarheid. In het jaar 1944 (nota bene!) kwam een kerkelijk twistpunt tussen de gereformeerden tot een hoogtepunt en ds. Vonk stond opnieuw tegenover de synode, samen met de veel bekendere theoloog prof. Klaas Schilder en nog een aantal ambtgenoten. In september 1944 werden ze allemaal uit hun ambt gezet. In Schiedam volgden twaalfhonderd kerkleden ds. Vonk. Overal in Nederland vonden dergelijke afscheidingen plaats. Families raakten voorgoed verscheurd. Broers en zusters keken elkaar niet meer aan. Het werd een buitengewoon pijnlijke scheiding en dat op het randje van de hongerwinter. Het schijnt dat de Duitsers hoopten dat deze kerkscheuring het verzet zou verzwakken maar dát is nooit gebeurd. 

Waar ging het om? In navolging van Klaas Schilder ontkende ds. Vonk de veronderstelde wedergeboorte, een term van Abraham Kuyper, grondvester van de christelijke politiek en de gereformeerde kerken. Ouders kunnen ervan uitgaan, aldus Kuyper, dat bij de doop kinderen opnieuw worden geboren als kind van God. Tenminste als ik het met mijn roomse opvoeding goed begrijp. Daar mocht je echter, aldus Vonk, niet voetstoots van uitgaan. Op die manier konden ouders de indruk krijgen dat hun kind meteen verlost zou zijn terwijl God daarvoor Zijn eigen tijd bepaalt. Ook staat er ergens in de bijbel dat niet allen Israël zijn die uit Israël zijn. En deze onenigheid over het moment waarop God bepaalde raadsbesluiten neemt, was blijkbaar voldoende voor een kerkscheuring. 

Hoe dan ook, met twaalfhonderd geestverwanten kon ds. Vonk in Schiedam gemakkelijk voor zichzelf verder gaan. De uitgedrevenen begonnen de Gereformeerde Kerken onderhoudende artikel 31, waarbij ook de Schiedamse gemeente zich aansloot, in de wandeling aangeduid als de vrijgemaakten. Het was een klein maar strak georganiseerd genootschap dat in het isolement heel sterk tot de overtuiging kwam de waarheid in pacht te hebben. Ook de offerbereidheid was groot. Bij de eerste twee diensten van september 1944 haalden de collectanten zeshonderd gulden op. 

Aanvankelijk woonden de Schiedamse vrijgemaakten in bij de Nederlandse Protestantenbond op de hoek van de Westvest en de Walvisstraat. Op 17 juni 1954 werd de eerste dienst gehouden in hun splinternieuwe kerkgebouw, hetzelfde waar de Raad van Kerken nu die bijeenkomst houdt, voorafgaand aan dodenherdenking. 

Ds. Vonk heeft er tot zijn emeritaat op de preekstoel gestaan. Ondertussen bleef hij zijn uitleggingen van bijbelboeken publiceren, tot het er tenslotte 33 waren. De hele serie heette De Voorzeide Leer. 

Opnieuw kreeg ds. Vonk het aan de stok met de gevestigde orde binnen zijn kerk. Er waren uiteenlopende geschilpunten, maar heel voornaam was toch wel de door hem waargenomen zelfingenomenheid van de vrijgemaakten. De meesten beschouwden zich als lid van de enige ware kerk. Alle andere kerken waren vals. Ds. Vonk hield vast aan de oud-calvinistische opvatting dat uitsluitend de rooms-katholieke kerk vals was. Ook had hij eigen opvattingen over het wezen van de ziel. Je moet wel een bijzondere fijnproever zijn om dat allemaal te doorgronden en dat geldt waarschijnlijk zeker voor iemand die is opgegroeid in de enige kerk die door ds. Vonk als absoluut vals werd aangemerkt.

In 1969 werd hij met al zijn aanhangers de Gereformeerde Kerken onderhoudende artikel 31 uitgegooid. Ze gingen een tijdje verweesd verder en sloten zich toen met andere afgesneden gemeentes aaneen tot de Nederlands Gereformeerde Kerken.

Op 1 mei – deze maandag dus –  komt eindelijk de verzoening tot stand. De beide kerken herenigen zich en gaan door het leven als de Nederlandse Gereformeerde Kerken. Dat kan gebeuren omdat de vrijgemaakten de gedachte achter zich hebben gelaten dat ze de enige ware kerk zijn.

Gefeliciteerd. 

Die hereniging is een extra reden om vóór de dodenherdenking even binnen te stappen in dat bijzondere gebouw aan de Westvest.