Kabinet steunt burgers die het beter kunnen dan de overheid

OPINIE – Een kabinetsbesluit van vandaag doet denken aan een experiment in de Plantage van een kleine dertig jaar geleden. De omwonenden van Nederlands oudste stadspark richtten een werkgroep op om het beheer en onderhoud metterdaad uit te voeren, omdat de plantsoenendienst er onvoldoende aan toekwam. De Plantage is een van de aardigste stadsparken in Schiedam en kende (en kent) een betrokken omgeving.  

Afspraken tussen de gemeente, Openbaar Nutsbedrijf Schiedam (ONS) en de belangen- en bewonersvereniging Plantage leidden er echter niet toe dat de werkgroep van omwonenden het volledige budget voor het beheer en onderhoud kregen overgedragen, dat de plantsoenendienst er zelf ter beschikking voor had. Eigenlijk waren de overheid en het nutsbedrijf goedkoper uit dankzij de gratis inzet van de omwonenden.  

In heel Nederland zijn er sindsdien vele honderden initiatieven geweest, waarbij bewoners taken of stukjes van taken van de overheid wilden overnemen. In de vooral in Schiedam, Utrecht, Den Haag en Rotterdam pionierende wereld van de samenlevingsopbouw bruiste het van de ideeën. Zo ontstond in de Gorzen in Schiedam het plan om een eigen ‘nutsbedrijf’ op wijkniveau op te richten, dat het straatonderhoud en het onderhoud aan plantsoenen en lantaarnpalen enzovoorts zou kunnen overnemen van de gemeente en het ONS. De gedachte was dat de bewoners het zelf efficiënter en dus goedkoper zouden kunnen dan de lokale overheid. 

Maar het plan strandde. Het bleek al gauw dat er bij de gemeente een argwaan was of de bewoners zo’n project duurzaam zouden kunnen volhouden. Het zat er dus al helemaal niet in dat de beschikbare budgetten zouden worden overgeheveld naar zo’n burgerproject. En het speelde ook mee dat de overheid er niet zo op zat te wachten om taken af te stoten, want een doorgetrokken beweging zou tot het ontslag van ambtenaren kunnen leiden. Dezen zouden een soort van overbodig worden, als buurtbewoners zouden laten zien dat ze zonder bureaucratie beter voor hun buurt konden zorgen.  

Maar kijk nu eens! 
Vandaag heeft het kabinet-Rutte III besloten dat de Nederlanders lokaal meer inspraak en zeggenschap moeten krijgen. Het kabinet moedigt de gemeenten met vijf maatregelen aan om dat ook te faciliteren. In een persbericht van de ministerraad en het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) wordt een actueel voorbeeld uit de Rotterdamse Afrikaanderwijk genoemd. Omwonenden van de Afrikaandermarkt hebben een beter systeem bedacht om zwerfvuil gedurende de gele dag in te zamelen voor een zelfde budget. Effectiever! Het kabinet is voorstander van een Right to Challenge, waarbij bewoners de uitvoering van collectieve voorzieningen kunnen overnemen mét bijbehorend budget.  

In Nederland proberen reeds 75 gemeenten zo’n Right to Challenge te omarmen. Het moet wel, want de tot bezuinigingen gedwongen overheid kan steeds minder taken aan en moet ze wel overlaten aan bewoners en ondernemers. Maar die moeten het dan wel gefinancierd krijgen.  

Het kabinet stelt nu maatregelen voor om het Right to Challenge te bevorderen, van concreet maatwerkadvies tot regionale bijeenkomsten met best practices en een digitaal leerplatform. Doel is om het aantal gemeenten dat werkt met Right to Challenge tot de volgende gemeenteraadsverkiezingen te verdubbelen. Hiervoor zijn in de eerste plaats inwoners en gemeenten aan zet. Het kabinet ondersteunt hen actief bij die verantwoordelijkheid. Dat stond al in het regeerakkoord.  

Minister Kajsa Ollongren (BZK): “Een sterke lokale democratie begint met inwoners die echt betrokken zijn bij vraagstukken in hun wijk, zoals het beheer van sportvelden,  het onderhoud van een park om de hoek of het aardgasvrij maken van buurten. Inwoners moeten voor hen belangrijke zaken ook echt zelf kunnen oppakken en veranderen als ze dat willen. Gezien de grote maatschappelijke opgaven die op Nederlanders afkomen, zoals steeds meer zorg op maat in de wijk, maar ook de energietransitie, wordt dit alleen maar belangrijker. Vanuit het samenwerkingsprogramma Democratie in Actie wil ik daar een extra impuls aan geven.”  

Het kabinet stelt een aantal zaken voor om burgerbetrokkenheid en leefbaarheid te bevorderen, zoals een inspiratiegids met aansprekende voorbeelden, het organiseren van regionale bijeenkomsten met illustratieve casussen en praktische informatie over het hoe en wat van Right to Challenge. Ook is er maatwerkadvies en een servicepunt voor vragen beschikbaar voor gemeenten en inwoners die met Right to Challenge aan de slag willen of al zijn. 
Daarnaast wordt een laboratorium van recht op overname ingericht; een gezamenlijk leertraject met maximaal tien gemeenten, gericht op kennisdeling, waarin aandacht is voor de knelpunten en oplossingen bij het overnemen van maatschappelijk vastgoed. 

Resultaten van de laboratoriumsessies worden breed gedeeld via het kennisplatform www.lokale-democratie.nl. Ook komt er een speciale online Right to Challenge-module voor gemeenteambtenaren. Tot slot zet het kabinet in op de door de Tweede Kamer gewenste verankering van het Right to Challenge. Samen met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en de gemeenten zelf wordt een modelverordening Right to Challenge uitgewerkt. Ook wordt ingezet op de modernisering van de inspraakmogelijkheden in de Gemeentewet. Daartoe wordt bezien hoe artikel 150 Gemeentewet kan worden verbreed naar andere fasen van het beleidsproces.

Minister Ollongren heeft de Universiteit Leiden gevraagd te onderzoeken welke juridische belemmeringen gemeenten met betrekking tot Right to Challenge ervaren. Het eindrapport wordt verwacht in maart 2019.  

Het bieden van ruimte aan initiatieven van burgers en verenigingen is ook opgenomen in het regeerakkoord. In overleg met gemeenten wil het kabinet daarom via een Right to Challenge-regeling burgers en lokale verenigingen de mogelijkheid geven om een alternatief voorstel in te dienen voor de uitvoering van collectieve voorzieningen in hun directe omgeving. Right to Challenge leeft steeds meer. In 299 van de 333 lokale coalitieakkoorden die dit jaar gesloten zijn wordt aandacht besteed aan deze vorm van participatie. In 56 coalitieakkoorden wordt gesproken over Right to Challenge of recht op overname.  

Wat dertig jaar geleden in de Plantage in Schiedam nog ondenkbaar was, is mede door de inzet van de Plantage-bewoners en dankzij ontelbare andere initiatieven toch dichterbij gekomen. Het is een regelrecht bewijs dat je wel degelijk het beleid kunt veranderen. Je begint bij jezelf en als veel meer mensen dat doen, dan gaat het waarachtig lukken.  

De volgende fase is natuurlijk dat het Right to Challenge een markt opent voor creatieve ondernemers die brood zien in kleinschalige dienstverlening op wijk- en buurtniveau. 
Na alle schaalvergroting van de laatste halve eeuw ontstaat er weer ruimte voor initiatieven-van-onderop. Je zou het zelfs niet kunnen uitsluiten dat er weer kleinschalig onderwijs komt, kleinschalige woningcorporaties, kleinschalige nutsprojecten (zoals een lokaal warmtenet, een lokale zonnecollectorenfederatie). Het zou een terugkeer kunnen inleiden van organisaties die eerder door fusieprocessen en subsidiedwang kapot zijn gemaakt.

Maar, beste bewoners die de overheid uitdagen met initiatieven om het zelf beter te doen… wees voorbereid op tegenwerking van de grootschalig geworden instellingen!